Министерство культуры Республики Бурятия
БУ СБДЭЗ «БУРЯАДАЙ ГҮРЭНЭЙ Х. НАМСАРАЕВАЙ НЭРЭМЖЭТЭ АКАДЕМИЧЕСКЭ ДРАМЫН ТЕАТР»
Режим работы кассы
с 10:00 до 18:30,
перерыв с 14:30 до 15:00,
без выходных
8 (3012) 222-537
Республика Бурятия
г.Улан-Удэ, ул.Куйбышева, 38
Россиин габьяата зүжэгшэн Сэдэн Цырендоржиевай нангин дурасхаалда зорюулан...
28
ноября
Россиин габьяата зүжэгшэн Сэдэн Цырендоржиевай нангин дурасхаалда зорюулан...

Росси Уласай габьяата зүжэгшэн, Буряад Уласай арадай зүжэгшэн,  Агын Буряадай автономито тойрогой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Сэдэн Базарович Цырендоржиев мүнөө мэндэ ябаа һаа, 70 жэлэйнгээ тэбхэр ойе тэмлэглэхэ байгаа. Мүнөөдэр суг хүдэлжэ ябаһан нүхэдынь Сэдэн Базарович тухай дулааханаар һанан, дурсан хэлэнэ...

Росси Уласай арадай зүжэгшэн Лариса Егорова: - Сэдэн үргэн талата Агын Догой нютагта түрөөд, адлил шалюун дорюун нүхэдөөрөө хүхин, сэнгэн наадажа ябахадаа, түрэл Догой нютагаа ерээдүйдэ суурхуулхаб гэжэ оройдоошье тухайлаагүй, уридшалан мэдээгүй. 1967 ондо һургуулияа дүүргээд, Улаан-Үдэ хото ерэжэ, РСФСР –эй арадай зүжэгшэн Фёдор Сахировай хүтэлбэри доро нээгдэһэн студида абтагдаһан байгаа. Залуу зүжэгшэдээр дутажа байһан театрайхид украин яһанай Бурлак ба Плахтин хоер драматургнуудай зохёоһон “Урда талын одохонууд” гэһэн уянгата комедиин гүйсэдхэгшэдэй бүридэлдэ Сэдэниие оруулаа. Залуу ажалтанай аза жаргалыень ойлгомоор! Тус комеди хадаа шог ёгто, элдэб һанагдаа үзэгдөөгүй ушарта ябадалнуудаар дүүрэн байгаа. Би энэ пьесэ соо Наташын, нэгэ ангида һурадаг басаганай роль гүйсэдхөөб. Мэхэтэй, ходорхой, һүбэлгэн гэгшын Рыжий гэжэ хүбүүнэй ролиие Сэдэн наадаа. Энэл роль гүйсэдхэжэ, ехэ хурса шог егто наадалгань, бэлиг шадабаринь тодороо бэлэй. Тэрэ дүрсыень мүнөө тодоор  һанагшаб: шантагар хамартай, шара үрзэгэр үһэтэй, һабандаһан ябадалтай, иишэ тиишээ гүйһэн нюдэнүүдтэй...    

   РСФСР – эй арадай зүжэгшэн Владимир Халматов түрүүтэй Агын Буряадай автономито тойрог түрүүшынхиеэ гастролёор театрайнгаа ахамад зүжэгшэдөөр гараабди.  Талын хүдөө харгынуудаар удаан ябажа, нүүдэл тоглотонуудаа, зүжэгүүдээ хаа хаанагүй табидаг байгаабди. Апрель һараһаа эхилээд, август һара болотор ябахаш. Аха захатандамнай бэрхэшээлтэй байһан бэзэ, харин, сог залитай бидэ, залуушуул, түрэл түхимээ, үри хүүгэдээ орхёод ябаһан тэдэнээ ойлгохо солоохотой байһан юм гүбди... Ехээр юумэндэ һанаагаа зобохо шалтаггүйнүүд, хүхюүтэйл сагаа үнгэргэдэг байгаабди,  гар бүмбэгэ сохижо наадахаш, уһанда оймохош, наранда игаахаш. Ахашуулнай маанадаа хёрхо хурсаар адаглан хаража, анхардаг байгаа. Тэрэ гастрольнуудай удаа театральна хаһамнай нээгдэхэ. Маанадые нягтаар шэнэ зүжэгүүдтэ хабаадуулан оруулха, хажуугаарнь студиин хэшээлнүүд үнгэрхэ, зүжэгшэн Буда Вампилов ба уран найруулагша Буянто Аюшин хоёр зүжэгшын мэргэжэлэй шадабари заадаг байгаа. 

Сэдэнэй түрүүшын ажалнуудай нэгэн гэхэдэ - Шекспирэй “Арбан хоёрдохи һүни” гэһэн зүжэг соо Эндрю Эгьючик гэжэ геройн роль наадалга болоно. Уян нугархай, нэгэл тэнсүүригүй зантай хүниие ялас гэмээр харуулжа шадаа.   Сэдэн хэндэшье адли бэшэ, өөрын наададаг маягтай байгаа гэжэ заабол тэмдэглэлтэй. Энэ маягынь хэды олон ажалнууд, рольнууд соонь ажаглагдааб даа! Александр Островскиин “Доходное место” гэһэн удаадахи зүжэг соо Белогубовой роль – шунахай сэдьхэлтэй, мүнгэндэ дуратай, өөрын тала хараһан, толгой дээгүүр ябаха хүнэй дүрые шадамар бэрхээр харуулаа.    Чингиз Айтматовай “Материнское поле” зүжэг соо наадаха маягаа тад ондоогоор эрьелдүүлэн, сэсэн, жагсаһан аксакалай дүрэ харуулаа. Зүүн зүгэй даруу, номгон, үгэ үсөөтэй тэрэ геройн дүрые иимэ зан абаряар дүүргэн наадаһаниинь һайшаалтай. Геннадий Башкуевай “Воздушный поцелуй” гэһэн зүжэг соо Сэдэн Базарович эди шэди гаргаа! Туяна гэжэ гол героиниин абын дүрэ харуулхадаа, бүхы суглуулһан дүй дүршэлөө хэрэглээ. Шог егто, хүхюутэй зугаатай нааданайнь бүхы бэлиг абьяасынь гаража, харагшадта ехэл һайхашаагдаа һэн.   

Бидэ Сэдэнтэй ходол тайзан дээрэ суг наадан, харилсадаг байгаабди. Чеховэй “Чайка” соо статска советник Сориной роль гүйсэдхээ. Сорин хадаа  инвалидна коляска соо һуудаг үлбэр бэетэйшье һаа, амиды ябаха дуратай, аяншалганууд, эхэнэрнүүд тухай дуулаад, нюдэнүүдынь ялалзажа байдаг. Аркадина эгэшэтэеэ хөөрэлдэһэнэй удаа, найдалынь унтарна. Энэ рольдоо Сэдэн Базарович  ехэл ханамжатайгаар хандадаг байгаа, зохёохы ажабайдалайнь шэнэ шата болоо ха юм. Энэ амжалтатай рольниинь ямаршье  – ород гү, ондоо гүрэнэй гү, али мүнөө үеын классика наадажа шадаха дадал шадабарииень, мэргэжэлыень гэршэлээ ха юм. 

Зүжэгшын ажалай хажуугаар, элдэб һайндэрнүүдэй, баяр ёһололнуудай сценари бэшэдэг байгаа. Жэнхэни сэбэр буряад хэлэтэй байһан хойноо, пьесэнүүдые оршуулха. Чингиз Айтматовай “Һарын хиртэһэн һүни” гэһэн трагедиин шүлэглэмэл оршуулга хэһэн габьяатай! Тамир тухай гоёор хөөрэхэ, олон юумэ мэдэхэ, гастролида ябахадаа политмэдээсэлнүүдые хөөрэхэ, аргагүй олон һонин мэдээсэлнүүдые дамжуулха, шатар наадаха, дүрбэн тээшэ тэгшэ хүн лэ һэн даа. Ехэл хошонгууша хүн һэн, хошон үгэнүүдынь мүнөө болотор үетэн зүжэгшэдэйнь дунда амиды.

Хэзээбдаа театртай ажабайдалаа холбохо гэһэн хүсэлынь хара залуугаар бэелжэ, энэ театртаа нэгэшье урбаагүй, үнэн сэхэ Мельпомена бурханай албатан ябаа. Энэ театрынь урган хүгжөөгөө, дали жэгүүр ургуулаа,  Росси Уласай габьяата зүжэгшэн хүрэтэр үргөөл даа!
 

Цыдыпова Любовь Цыбановна, Буряад Уласай габьяата зүжэгшэн, Уласхоорондын шог егто хөөрэгшэдэй мүрысөөнэй лауреат:

- Сэдэн Базарович Цырендоржиевтай түрүүшынхиеэ Ж. Лодойн “Баян нуга” гэһэн пьесээр уран найруулагша Буянто Григорьевич Аюшинай зүжэг табижа байха үедэ танилсаһан байнаб. Энэ зүжэгтэеэ Буряад оронойнгоо хэдэн – Захааминай, Зэдын, Хяагтын, Сэлэнгын аймагуудар гастролёор ябаабди. Тиихэдэ майн хахадһаа эхилээд, август һара хүрэтэр ябадаг байгаабди. Гастролиин зохёохы бүлгэм тиихэдэ – Сэдэн Базарович,  Эржена Зугдаровнагай аба, Зугдар Юможапович Цыдыпов, минии суг хамта һураһан нүхэдни - Дамба-Дугар Бочиктоев, Дарима Дамдинова, Александр Будаев гэгшэдһээ бүридөө. Бүлгэмэймнай хүтэлбэрилэгшэ хадаа Нина Гармаевна Токуренова байгаагшэ һэн.

Мүнөө би тусгаар талаан бэлигтэй зүжэгшэн Сэдэн Базарович тухай анхарал хандуулха хүсэлтэйб. Олон юумэ, ямаршье юумэн тухай хөөрэлдөөнэй эхилбэл, бултые мэдэхэ, дэлхэй дээрэ юун боложо байнаб,  тэрээн тухай өөрын һанамжаяа, дүнгөө тобшолоод үгэхэ, ямар һайханаар, һонирхолтойгоор, тэрээн соогоо энеэдэ, наада, зугаа нэмээд, хөөрэхэ, иимэ һайхан сэдьхэлтэй, һонор ухаатай хүн байһан лэ даа, манай Сэдэн Базарович. 

Сэдэн Базарович 1967 онһоо театрта хүдэлөө, бүхэдэлхэйн, ород, совет, буряад-монгол классикын зуу гаран рольнуудые наадаа.

Нэгэ үедэ Сэдэн Базарович театртаа уран зохёолой таһагай даагшаар хүдэлөө, тэрэ үедөө суг хүдэлжэ ябаһан нүхэд тухайгаа толилолгонуудые бэшэхэ, элдэб һайндэрнүүдэй, баяр ёһололто хэмжээ ябуулгануудай сценаринуудые бэшэдэг һэн.  Театрай ажаябуулагшадай Эблэлэй үүсхэлээр эмхидхэгдэһэн, Буряад Уласай засаг зургаанаар соносхогдоһон “350 һайн хэрэг” гэһэн программын гаршаг соо грант шүүгээбди. Тэрэ шүүһэн мүнгэн дээрээ Александр Галинай пьесээр “Үбгэн ба тэрэнэй эхэнэрнүүд” гэһэн зүжэг табижа, манай театрай олон дүй дүршэлтэй, ажалгүй болоод байһан  ахатан зүжэгшэдөө наадахыень уриһан байнабди. Тэдэ зүжэгшэдэйнгээ абьяас бэлигтэ дүй дүршэлыень, наадаха дуранайнь элшэ хүсэень хэрэглэн, энэ зүжэгтээ хабаадуулаабди. Тиигээд, хүгшэдэй хамтын гэрнүүдээр ябажа, энэ зүжэгээ түлбэригүй харуулдаг байгаабди. 

Түрүүшын зүжэгнэй 2011 оной январь һарада Улаан-Үдэ хотын Жердевэй гудамжаар оршодог коляска дээрэ ябадаг үлбэр зоной гэртэ үнгэрөө. Энэ зүжэг соо Сэдэн Базарович Чмутин Николай Михайловичай гол геройн роль наадаа. Тиихэдэ Владимир Кондратьев баһал ажалгүй болоод, Буряадай Уласай тетрай ажаябуулагшадай Эблэлэй түрүүлэгшээр хүдэлжэ ябаа. Тиимэһээ Сэдэн Базарович нүхэрөө урижа, суг хамта энэ түсэл бэелүүлжэ, Сэдэн Базарович ехэл дуратайгаар, сог залитайгаар наададаг байгаа.

Чмутин гээшэ һамгаяа гээһэнэй удаа үншэрһэн, хотодо басагандаа үргэлхэеэ ерээд, хүдөөгэйнгээ байдал ехэ үгылдэг, һанадаг, басагантаяа хаа-яа таарахаяа болидог үбгэжөөл. Энэ дүрые Сэдэн Базарович аргагүй гүнзэгөөр харуулжа шадаһан, аха захатан ба залуу үеын зонуудай дунда харилсаанай дутуу дундануудые согсолон, дүн гарган, ехэ тодоор харуулжа шадаһан габьяатай.  Энэ зүжэг хадаа наһан соогоо хүн бүхэн гансаардалга гээшые бү үзэг лэ даа гэһэн найдал түрүүлэн, “Я люблю тебя, жизнь” гэжэ дуугаар түгэсэдэг. Тус роль хадаа Сэдэн Базаровичай һүүлшын роль байһаниинь ехэ харамтай. Бидэ энэ зүжэгтэеэ гастролидо гараха, буряад харагшадтаа үргэнөөр харуулха гэһэн ехэ түсэбүүдтэй байгаабди, Сэдэн Базарович буряад хэлэн дээрэ энэ зүжэгээ оршуулһан байгаа ха юм. Теэд, иимэ эртэ наһанһаа хахасажа ябашоо...

Ажалай хороолгодо орохын урда тээ Сэдэн Базарович театрайнгаа репетуарай хэдэн зүжэгүүдтэ хабаадан наадажа ябаа – Баяр Жигмитовай “Максар. Шуһата тала” зүжэг соо Сагаан Хаанай роль, Доржо Сультимовай “Эртын хабар” соо Гэндэнэй роль, Цао Юагай “Залинта аадар” соо Лу Гуй зарасын роль ба гэхэ мэтэ.  Тиигээд гэнтэ ажалтадай хороолгодо орожо, хэды олон рольнуудые наадаха аргатай байгааб даа гэжэ һанахада, голхорхоор.  Теэд, иимэ засаг зургаанай шиидхэбэреэр гү, театрай репертуарһаа гү, режиссерай хараа бодолһоо дулдыдадаг тетрай албатан ха юм бибди даа, яахабши...

Мүнөө хадаа манай театр соо Сэдэн Базаровичай наһанайнь нүхэр Дарима Соктоевна хүдэлжэл ябаһаар.

Сэдэн Базарович буряад театрай уралигай хүгжэлтэдэ ехэхэн өөрынгөө хүсэ хабаяа оруулһан хүн гээшэ, тиимэһээ харагшадай, суг хүдэлһэн зонойнгоо дурасхаалдань мүнхэдөө үлэхэ.

Энэ нүхэр тухайгаа бэшэнгүй байха аргагүй байгааб. Хори гаран жэл соо мүр мүрөө түшэжэ, Буряад ороноороо, Монгол ороноороо, Ород Уласаараа һайса гастролёор ябажа, театрайнгаа тайзан дээрэ ажалаа хэжэл ябаһан нүхэрни гээшэ.


Фотоотчет