2097
Буряад драмын театрай мэдээсэлэй албанай гэрэл зураг
Байгша оной февралиин 14-15-ай үдэрнүүдтэ Буряад драмын театрай тайзан дээрэ Виктор Жалсановай «Наян Наваа» гэһэн шэнэ зүжэг табигдаба. Авторай театрай дээдэ һургуулиинь гол шалгалта болоһон тус зүжэг Буряад театрай хүтэлбэри хараадаа абажа, ялас гэмэ байгуулгаараа баран харагшадаа баясуулба.
- Һайн байнагта, буряадууд?
Газар уһанай эзэд болохо гурбан сабдаг энэ асуудалаар зүжэгэй эхи табина. Энэ – юрын мэндэшэлгэ бэшэ, эгээлэй һонирхолгошье бэшэ. Энэ – зүжэгэй гол шухала асуудал.
- Һайн байнагта, арад зон, газар уһан дээрээ? Үнэхөөрөө һайн гээшэ гүт? Байдалнай юугээрээ мууб гэжэ хэлэхэеэ һананагүй гээшэгта?
Автор тус асуудал дээрэ харагшадайнгаа хамаг бодол гулидхан суглуулна. «Байдалнай юугээрээ муу гээшэб?» - гэһэн асуудал олоной толгой үрэбдэнэ. Тиигэһээр энэ зүжэг ганса энеэдэ наадан бэшэ, ажабайдалай олон тоото орёо асуудалнуудта харюу бэдэрһэн юм байна гэжэ ойлгогдоно.
Анна Огороднигой гэрэл зураг
Түүхэ шэнжэлгэһээ
- Хун шубуун гарбалтай, хуһан модон сэргэтэй…
Буряад арад хаанаһаа бии болооб, яахадаа имагтал «буряад» гэһэн нэрэ зүүгээб гэһэн асуудалнуудта ендэр дээрэһээ манай монголшо эрдэмтэдэй бодомжолһон мэдээжэ харюунууд домогуудай абдарһаа тэрэл анханайхяараа дуулдана. Шэнэ мэдээсэлэй дуулдаагүйнь гайхалтай. Гайхалтайшье гэжэ даа, эрдэм ухаанай мэдээсэл арад зондоо хүрэтэрөө заримдаа нилээн саг барадагынь мэдээжэ.
Түүхын эрдэмэй доктор Владимир Хамутаев бүри 10-15 жэлэй саана эрдэмэй нэгэ хүдэлмэри соогоо «буряад» гэһэн арадай нэрэ тон һайнаар үндэһэлэн шиидхээ юм. Эхирэд болон булагадуудай «баряад - хүн» («баряаууд - хүнүүд») гэһэн баруугаархи арад зоной жэнхэни үгөөр «бидэ – хүнүүд гээшэбди» гэһэн удхатай. Түүхэдэ тиимэ ушарнууд зүндөө үзэгдэдэг. Жэшээнь, Арменагһаа армянууд, Узбегһээ узбегүүд, Римһээ римлянүүд гэхэ мэтэ олон. Эгээ тиимэһээ Владимир Хамутаевай тайлбари үльгэр домогһоо бэшэ, харин эрхилжэ байгаа байдалһаа үндэһэтэй хадаа арсахын аргагүй зүб гэжэ тоологдодогынь эли. Удаадахи ээлжээтэ табилгандаа гурбан сабдагай үнэншэ аман энээн тухай хэлэхэ бэзэ, тиигэжэ арад зондоо үшөөшье үргэнөөр тунхаглагдаха бэзэ гэжэ ехэтэ найдагдана.
Анна Огороднигой гэрэл зураг
Наян Наваа… Арадай урда сагай мэдээжэ дуунһаа бэшэ, гэршэтэ баримтануудаар тон хомор түүхэтэй хори буряадуудай үльгэр мэтэ үзэсхэлэнтэ һайхан нютаг! Жэлэй дүрбэн сагта сэсэг набшаар һалбаржа, намаа ногоо дэлгэжэ байдаг адли нэрэтэй орон нютаг Ирак Уласай Тигр, Евфрат мүрэнүүдэй дундахануур мүнөөшье байдаг. Дундада зуун жэлнүүдэй эхеэр Баргажан Түхэмэй хори буряадууд Монголой Ехэ Уласай хаашуулай хатадай түрхэмөөрхин һэн тула ехэ дүмүү хандасаһаа үзүүр сэрэгэй ара тала боложо, аяар тэрэ баруулжаа ябаһаар, хоёр зуугаад жэлэй туршада тэрэ нютагаар һууһан. Чингисэй гэрэй Хулагуу хаанай засагай муудан һандархада, олон жэлэй туршада элдэб бэрхэшээл дабажа, Дунда Азиин олон тоото уласуудаар, Алтайн ара үбэрэй арадуудаар, Үбэр болон Халха Монголоор дамжан, уул нютагаа бусажа ерэһэниинь мэдээжэ. Манай хулинсагууд юундэ уул нютагаа сэхэ ерээгүй, бүгэдэ монголнуудтаа орожо ябаа гээшэб? Эндэ нэгэн харюу харагдана - бутаржа байhан Ехэ Монгол Уласаа бэхижүүлхэ, хаанай ехэ шэрээ буляалдаhан Чингисэй гэрые эблэрүүлхэ гэhэн дэмбэрэлтэ hанал байгаа. Тиимэhээл Хитадай Агууехэ хэрэмэй наагууршье, Шара (Хуанхэ) мүрэнэй эрьеэршье, Халхын болон Онон голнуудааршье олон жэлэй туршада нүүжэ ябаа. Газар дайдагүй арад хэндэ хэрэгтэйб? Ямаршье аха дүүдээ айлшан болоно. Өөрынь газар Ангарhаа Аргуун мүрэн хүрэтэр hунаhан Баргажан Түхэм баян дэлгэр Байгал далайгаараа салгидан, хамагай хойто захашье hаа, эгээл хүйтэн сэбдэгшье hаа, хори буряадуудай тоонто нютаг, үльгэрэй hайхан Наян Наваа боложо элирhэн.
Далда удхыень уудалхада
Виктор Жалсановай зүжэг хори буряадуудай даншье энэ түүхэ тухай бэшэ, харин… Манай мүнөөдэрэй байдал тухай тобшохоноор харуулна. Арадай түүхын тус хуудаһан мүнөөдэрэймнай гол шухала асуудалнуудай нэгэ гүрлөөнь болон, зүжэгэй үйлэ соогуур һануулга, заримандаа мэдээсэл болгогдон, туһамарша сабдагуудай ашаар хэрэгтэй сагта үгтэнэ. Харин зүжэгэй гол шухала асуудал юун бэ гэхэдэ, һүүлэй хорин жэлэй туршада ганса буряад бэшэ, Россиин бүгэдэ арадуудай һанаа зобооһон Эхэ байгаали бололтой.
Һүүлэй табин жэлһээ технологиин ехэтэ хүгжэһөөр Эхэ байгаалиимнай хаа-хаанагүй үлүүсэ ехээр гу-таагдажа байһые мэдэнэбди. Жэшээнь, Түгнын эхин Хүсөөтын Сагаан нуурай ойгуур жэлдээ 25 миллион тонно хүрэтэрөө шулуу нүүрһэн малтагдан абтаад, һэндээгдэһэн газар дайдань абтаһан шоройгоороо булагдахашьегүй, тэрэ зандаа хада уула мэтээр обойжо байдаг. Зүжэг найруулагша Виктор Жалсановай үбгэ эсэгэнэрэйнь хэр угһаа сахижа ябаһан нютаг эгээл тэндэ ха юм.
Гадна ой модон ганса манай Буряад орондо бэшэ, мүн Ураалай хадануудһаа нааша заха хизааргүй нэмжыһэн Шэбэрэй үргэн талмайн халзартар хюдагдажа байнхай. Тэрэмнай хулуугдаһан бэшэ, харин гүрэн түрын хараа түсэбөөр отологдожо байһан модон! Нютаг зоной тэрээндэ эсэргүү үйлэ хэрэг хэды ябуулаашье һаань, ой модомнай хүршэ Хитад руу хоро бусалмаар шэлжэһээр. Уласай дээдэ захиргаан тиимэл һаа холын хараа бодолгүй, мана һохор юм агша гү? Али Хитадай мүнгэндэ обтожо, гол шухала баялиг болохо ой тайгаяа хямда сэнгээр худалдана гү? Юрэдөө, яабашье газар уһандаа харша ябадал гаргана гээшэл даа.
Анна Огороднигой гэрэл зураг
Зүблэлтэ засагай үедэ бүгэдэ арадуудайнгаа далан жэлэй туршада байгуулһан бүхы үйлэдбэри, ашагта малтамалнуудые шобто буляажа, арад зоноо нюсэгэ шабгандань оруулхаһаа нааша болгоһон олигархнууд болон мүнөөдэрэй томо-томо хүтэлбэрилэгшэд тухай шэнэ зүжэг сэхэ хэлээшьегүй һаа, яаха аргагүй һануулна, ехэтэ бодолгото болгоно. Зүжэгэй үйлөөр модо отолжо, баяжахаяа һанаһан хүнэй ябадал хуурмаг һэн тула, һүүлэй һүүлдэ элирнэ, харин байдалаймнай үнэниинь гэхэдэ, манай нюдөөрөө хаража, шэхээрээ дуулажа байһан улас түрын үйлэ хэрэгүүд бшуу. Яахадаа хүн бүхэнэй зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэхэгүй һэм?
Анна Огороднигой гэрэл зураг
Газар уһаяа гамнаял!
Дундада зуун жэлнүүдэй үедэ баруун европоорхин алтан оёортой, мүнгэн хүбөөтэй, шүрэ бүхөөгтэй Эльдорадо гэгдэдэг үльгэрэй һайхан орон нютаг дэлхэй дүүрэн бэдэрдэг юм һэн гэлсэгшэ. Тэрэ мэтэшэлэн манай буряадуудай зариман Наян Наваа гээшэеэ оложо ядажа, дэмы зүдэржэ бэтэгы байг, үльгэр домогто алта шэрээһэн тэрэ нютагнай Буряад оромнай гээшэ ха юм гэжэ сэхэ руунь хэлэгдэнэ. Гансал, нүхэд, газар уһаяа гамнаял. Газар түрэжэшье байхагүй, һунажашье байхагүй, бурхан тэнгэриин заяагаар хүл доромнай аяараал байха Эхэ газараа, Үтэг газараа эхэ мэтээр гамнаял гэһэн уряа сэдьхэлэй эгээл нимгэн хүбшэргэй хоолойн түглытэр аймшагтайгаар дайрана… Тэрээнһээ уламжалан, саашань эрхэ бэшэ бодогдоно. Яахадаа манай политигууд хүн бүхэнэймнай дура гутаама ажал ябуулнаб? Яахадаа засаг түрэ һэлгэхэ тухай бодогдоноб? Юундэ хурга дарама үсөөн зон мүнгөө хэхэ газараа оложо ядажа байхань барагдаад, Эхэ орондоо урбажа, хари гүрэнүүдэй эрхэтэд боложо байха болоо юм? Жэшээнь, Сталин Германиин гү, али Франциин эрхэтэн гэел даа. Ой ухаанда оромоор бэшэ асуудал бшуу даа. Зүжэг соо хэлэдэгээр, хамтадаа гайхаял, хамтадаа шиидхэел! Юу тэрэ хэдэн хобдогуудта дарлуулаад байхабибди!
Энэ зүжэг – хурса бэлигтэйшье, мүн шухалань - шэн зоригтойшье хүнэй бэшэһэн, артистнуудай харагшадта тиимээр хүргэһэн зүрхэтэй байгуулга мүн! Бүгэдэ барандань баяр баясхалан арад зонойнгоо нэрэһээ хүргэе!
Сергей ДОРЖИЕВ, уран зохёолшо
ЭНЭ СЭДЭБЭЭР УНШАГТЫ:
В Бурятском театре драмы состоялась премьера спектакля «НАЯН НАВАА»
Виктор Жалсанов: «Зүжэгшэн болоһондоо шаналнагүйб»
